Określenie zasad sukcesji stanowi jedno z największych wyzwań, które spędza sen z powiek wielu właścicielom przedsiębiorstw o charakterze rodzinnym. Dla jej zapewnienia konieczni są następcy, którzy będą w stanie oraz będą chcieli dalej poprowadzić rodzinny biznes lub co najmniej sprawować w nim funkcje właścicielskie, powierzając zarządzanie profesjonalnemu zarządowi. Podczas gdy około 85% firm wskazuje, że wizją właścicieli jest trwanie firmy w rodzinie przez kolejne pokolenia[1], to tylko 8,1% następców przedsiębiorców deklaruje chęć poprowadzenia firmy stworzonej przez rodziców czy dziadków[2]. W rezultacie jedynie 23% polskich firm rodzinnych potwierdza, że ma solidny, udokumentowany i ogłoszony plan sukcesji[3]. W perspektywie braku sukcesora albo braku porozumienia pomiędzy członkami rodziny, właściciele przedsiębiorstw, często wbrew swym pierwotnym zamierzeniom, zmuszeni byli do podjęcia decyzji o zbyciu przedsiębiorstwa, stanowiącego ich dorobek życia, co prowadziło do utraty rodzinnego charakteru firmy.
Jeszcze do niedawna osoby prowadzące działalność gospodarczą mogły przekazać swoje przedsiębiorstwa jedynie w drodze darowizny lub dziedziczenia – co niesie za sobą pewne ryzyka. Spadkobiercy często są ze sobą skonfliktowani lub mają odmienne wizje zarządzania spadkiem, a ewentualny proces podziału majątku spadkowego może trwać wiele lat, prowadząc do rozdrobnienia majątku i utraty integralności przedsiębiorstwa. Natomiast wskazanie jednego prawnego następcy, np. w ramach testamentu lub darowizny zazwyczaj nie jest możliwe z powodu braku wewnątrzrodzinnego porozumienia, niezbędnego do tego, by potencjalne roszczenia o zachowek i tak nie doprowadziły do konieczności zbycia przedsiębiorstwa. Co więcej, tradycyjna sukcesja pozwala zaplanować następstwo prawne tylko w perspektywie jednego pokolenia. Nestor, czyli założyciel firmy nie może mieć pewności, co spadkobiercy zrobią z majątkiem odziedziczonym po nim lub otrzymanym w drodze darowizny (czy będą faktycznie kontynuowali działalność biznesową, czy jednak podejmą decyzję o sprzedaży).
Wobec braku niezbędnych regulacji, majątki rodzinne gromadzone były niejednokrotnie w tworzonych w tym celu strukturach holdingowych, funduszach inwestycyjnych zamkniętych czy alternatywnych spółkach inwestycyjnych, których tworzenie i utrzymanie wymaga znaczących kosztów i nie gwarantuje zachowania w pełni rodzinnego charakteru prowadzonego przedsiębiorstwa[4]. Ograniczenia regulacyjne, rygorystyczna polityka Komisji Nadzoru Finansowego wobec takich podmiotów oraz brak pełnego dostosowania tych instrumentów do zapewnienia stałych świadczeń dla beneficjentów powodują, że nie są one optymalnym rozwiązaniem dla zapewnienia bezpiecznej sukcesji na rzecz spadkobierców właściciela biznesu.
Ze względu na powyższe niedogodności właściciele rodzinnych firm byli w praktyce zmuszeni do korzystania z rozwiązań zagranicznych np. w drodze zakładania fundacji rodzinnych w reżimie prawa obcego, co prowadziło do swoistej „emigracji” majątku przedsiębiorstwa.
W obliczu problemów z sukcesją dało się również zaobserwować trend polegający na wykupywaniu polskich przedsiębiorstw rodzinnych przez spółki zagraniczne, ochoczo korzystające z możliwości, jakie daje przejęcie firmy posiadającej ugruntowaną strukturę organizacyjną oraz renomę na naszym rodzimym rynku[5].
Wobec powyższego polski ustawodawca zdecydował się wprowadzić do polskiego porządku prawnego nowy typ osoby prawnej. Na podstawie przepisów Ustawy z dnia 26 stycznia 2023 roku o fundacji rodzinnej (Dz. U. poz. 326 z późn. zm. – dalej jako „Ustawa”) możliwe jest zakładanie fundacji rodzinnej – nieznanego wcześniej polskiemu prawu narzędzia sukcesyjnego. W zamyśle ustawodawcy fundacja rodzinna ma stanowić odpowiedź na potrzeby polskiej gospodarki i przedsiębiorców, ograniczając ryzyko nieudanej sukcesji polskich firm. Ma gwarantować kontynuację biznesu zgodnie z wolą fundatora i ochronę majątku w rękach rodziny, bez konieczności osobistego zaangażowania następców prawnych w prowadzenie działalności gospodarczej .
Zgodnie z art. 2 ust. 1 Ustawy – fundacja rodzinna jest osobą prawną utworzoną w celu gromadzenia mienia, zarządzania nim w interesie beneficjentów oraz spełniania świadczeń na ich rzecz. Fundator (którym może być wyłącznie osoba fizyczna) określa w statucie szczegółowy cel fundacji rodzinnej. A zatem to właśnie wskazywany cel fundacji rodzinnej stanowi podstawę jej definiowania.
Fundacja rodzinna to odrębna osoba prawna, dlatego jej majątek nie wchodzi do masy spadkowej po spadkodawcy (fundatorze), co ma ułatwić sukcesję i zapobiec rozdrobnieniu jej majątku.
Fundacja rodzinna może powstać zarówno w drodze czynności inter vivos (pomiędzy żyjącymi), jak i mortis causa (czynność na wypadek śmierci):
- złożenia przez fundatora oświadczenia woli o powołaniu fundacji rodzinnej przed notariuszem,
- na mocy testamentu – fundator może zawrzeć w testamencie oświadczenie o utworzeniu fundacji.
Sukcesja z wykorzystaniem fundacji rodzinnej pozwala w pełni wdrożyć w życie wolę fundatora zarówno w zakresie budowania firmy na pokolenia, jak i zabezpieczenia majątku. Beneficjenci fundacji, w odróżnieniu od spadkobierców, nie otrzymują tytułów własności, tylko prawo do korzystania z określonego majątku. Oznacza to, że nie mogą wyprzedać majątku i zaspokoić swoich potrzeb, często kosztem innych członków rodziny. Mogą natomiast korzystać z tego majątku zgodnie z zasadami określonymi w statucie.
Sukcesja w oparciu o fundację rodzinną w istotny sposób rozwiązuje także problem zachowku. Warto mieć na uwadze, że wiele sukcesji w tradycyjnym ujęciu nie doszło do skutku, bowiem rodzina nie mogła dojść do porozumienia w zakresie roszczeń zachowkowych, które w przypadku rodzin przedsiębiorczych sięgały często wielu milionów złotych. Ustawa zmieniła przepisy w zakresie zasad rozliczania zachowku – po 10 latach od wniesienia majątku do fundacji, jego wartości nie dolicza się do masy spadkowej, co w konsekwencji oznacza znacznie niższe roszczenia zachowkowe, a w wielu przypadkach nawet ich brak.
Jako najważniejsze zalety fundacji rodzinnej można wymienić:
- ochrona integralności i trwałości firmy na pokolenia, bez ryzyka jej niekontrolowanego podziału (np. na skutek spadkobrania, zbycia części udziałów przez jednego z członków rodziny) – utrzymywanie majątku w jednych rękach i jego ochrona,
- zabezpieczenie ekonomiczne osób najbliższych (także przyszłych pokoleń) w sposób zdecydowanie bardziej elastyczny niż sztywne ramy prawa spadkowego – niezależnie od ich wieku oraz stopnia pokrewieństwa,
- swoboda określenia zasad wypłaty świadczeń na rzecz wskazanych beneficjentów (ochrona małoletnich dzieci),
- kumulacja majątku i możliwość jego pomnażania, niezależnie od stopnia organizacyjnego zaangażowania członków rodziny,
- odpowiedź na brak sukcesorów chętnych do przejęcia biznesu po rodzicach,
- atrakcyjne zasady opodatkowania[6].
Zapewnienie przedsiębiorcom nowego narzędzia sukcesyjnego, ograniczającego ryzyko utraty bądź rozczłonkowania majątku i umożliwiające kontynuację biznesu, zgodnie z wolą fundatora i bez potrzeby osobistego zaangażowania następców, stanowi odpowiedź na oczekiwania rynku. Fundacja rodzinna może zarazem realizować także inne, istotne dla rozwoju gospodarki, potrzeby, np. może stanowić instrument umożliwiający przetrwanie wielu polskich firm rodzinnych, a nawet wielopokoleniowe akumulowanie, tak potrzebnego Polsce do rozwoju, kapitału napędzającego rodzimą gospodarkę. Wprowadzenie konstrukcji prawnej wzorowanej na sprawdzonych instytucjach prawa obcego może również przyczynić się do ograniczenia trendu polegającego na poszukiwaniu skutecznej metody zachowania integralności rodzinnego biznesu w drodze tworzenia fundacji rodzinnych pod reżimem prawa obcego.
Analiza podstawowych założeń dotyczących funkcjonowania fundacji rodzinnej, wynikających z przepisów Ustawy, wskazuje na to, że może ona stanowić skuteczne narzędzie dla zapewnienia integralności rodzinnych biznesów, nawet w dłuższej, kilkupokoleniowej perspektywie. Dość szeroki zakres swobody fundatora w określeniu celów i sposobu funkcjonowania fundacji rodzinnej, oraz atrakcyjny zakres zwolnień i ulg podatkowych wydają się stanowić podstawowe zalety tego nowego typu osoby prawnej.
Przy tym kluczowe znaczenie dla osiągnięcia sukcesu przez fundację rodzinną ma właściwe wyznaczenie celów oraz określenie sposobu jej działania już na etapie ustalania treści jej statutu. O tym szerzej w kolejnych artykułach poświęconych tej tematyce.
[1] Raport KPMG w Polsce „Barometr firm rodzinnych. W stronę wielopokoleniowości”: https://assets.kpmg.com/content/dam/kpmg/pl/pdf/2020/02/pl-raport-kpmg-barometr-firm-rodzinnych-edycja-osma.pdf oraz Raport Komisji „Business Centre Club dla Rodzinnych” z badania firm rodzinnych na podstawie ankiety: https://www.bcc.org.pl/raport-komisji-bcc-dla-rodzinnych-z-badania-firm-rodzinnych-czlonkow-na-podstawie-ankiety/ [2] Badania Instytutu Biznesu Rodzinnego w 2017 r.: https://www.ibrpolska.pl/baza-wiedzy/barometrsukcesyjny/ [3] Badanie firm rodzinnych z 2021 r. przeprowadzone przez PWC.: https://www.pwc.pl/pl/pdf-nf/2021/Badanie-Firm-Rodzinnych-2021.pdf [4] Uzasadnienie projektu ustawy o fundacji rodzinnej, Sejm IX kadencji, druk sejmowy nr 2798, str. 4. [5] Ibidem, str. 3. [6] https://www.pwc.pl/pl/artykuly/polska-fundacja-rodzinna-od-dzisiaj-dostepna-dla-przedsiebiorcow.htm
